21/01/2025 13:18
Trong các lễ hội lớn của đồng bào DTTS trên địa bàn tỉnh luôn có bóng dáng cây nêu. Đây được xem là biểu tượng tâm linh gắn kết đất trời, con người và thần linh trong các nghi lễ, xuất hiện gần như trong tất cả các sự kiện trọng đại của làng như lễ mừng làng mới, nhà rông mới, mừng lúa mới, tìm ra nguồn nước mới.
Việc làm cây nêu ở mỗi cộng đồng DTTS có nhiều nét tương đồng trong quy trình, cách thức thực hiện, tuy nhiên, vẫn có nhiều điểm khác biệt thể hiện văn hóa tín ngưỡng đặc sắc riêng của mỗi dân tộc.
Với người Ba Na, cây nêu được xem là cao nhất với độ dài từ 10 – 20m tùy lễ hội lớn hay nhỏ. Người Ba Na thường dùng những cây lồ ô, tre, nứa có kích thước vừa phải nhưng dài, thẳng, chắc chắn để làm nguyên liệu dựng cây nêu. Trong đó, điểm nhấn đặc sắc là ngọn nêu chính thẳng tắp, vươn lên bầu trời; xung quanh trang trí các biểu tượng như hình tượng mặt trời, chim bồ câu, cây rau dớn, hoa tai cùng một số vật dụng thân thuộc trong đời sống hàng ngày hoặc tâm linh.
|
Nghệ nhân A Yan ở thôn Kon Trang Long Loi (thị trấn Đăk Hà, huyện Đăk Hà) có tiếng trong vùng về khéo tay, trực tiếp thực hiện các công đoạn khó trong việc chuốt, chẻ nan, đan lát, tô màu trang trí họa tiết cho các vật dụng làm cây nêu của người Rơ Ngao (Ba Na) tại làng. Ông A Yan chia sẻ: Trước khi lễ hội diễn ra khoảng 10 ngày, chúng tôi tập hợp các thanh niên khỏe mạnh, hiền lành, siêng năng vào rừng lấy lồ ô, tre, nứa để chuẩn bị làm cây nêu. Vật liệu cần thiết là cây tre già, cao, to, thẳng, lóng tre đều và trên ngọn để nguyên chùm lá tươi. Cây nêu của dân tộc chúng tôi được trang trí, tô màu đơn giản với 3 gam màu chính là đỏ - đen – trắng. Các chi tiết, kết cấu hình mặt trời, hình chim, cá, những bông hoa gạo, tua rua được làm tượng trưng, buộc xen kẽ từ ngọn đến xuống chân nêu đều do những nghệ nhân khéo tay nhất trong làng thực hiện. Cây nêu càng được dân làng chăm chút, tỉ mỉ thì càng được Yàng chứng giám, từ đó phù hộ, ban phước lành cho cả làng.
Với người Gia Rai trên địa bàn tỉnh, cây nêu thường thấp hơn, chỉ từ 4 - 10m. Trong đó, đơn giản, dễ làm nhất là cây nêu thấp (khoảng 4m) phổ biến tại các lễ hội như cầu an, mừng nước giọt, mừng nhà rông mới, lễ ăn trâu trong gia đình. Tại lễ mừng lúa mới, bà con Gia Rai thường làm cây nêu cao hơn, có khi hơn 10m với cách dựng cũng tương tự cây nêu thấp. Tuy nhiên, tại gốc nêu sẽ được gắn thêm cây lồ ô thẳng tắp, cao vút lên trời, được trang trí nhiều tầng bằng những cây le chẻ nhỏ, đập dập để làm tượng trưng cho bông lúa tung bay.
|
Bà con Gia Rai làm cây nêu chú trọng ở việc chạm trổ, trang trí họa tiết đa dạng, sống động. Đặc biệt, phần gốc nêu được làm chắc chắn với 4 cột gỗ đẽo tròn, đặt xung quanh, tô bằng những đường viền màu đen, đỏ. Thân nêu đẹp, sinh động và hấp dẫn nhờ gắn thêm những những cành le, hay cây lồ ô được chẻ ra, treo thêm các vật dụng, hình nan bắt mắt như bông lúa, nan đuôi cá, nan hình vuông, hình thoi như những vật linh “thu hút” sự may mắn, bình an cho dân làng.
Ông A Dưm (65 tuổi) ở làng Ba Rgốc (xã Sa Sơn, huyện Sa Thầy) thành thạo trong việc làm và trang trí cây nêu của dân tộc Gia Rai chia sẻ: Theo phong tục, vào những dịp lễ lớn dùng vật hiến tế là trâu, dê, bò thì bà con mới dựng nêu. Tuy nhiên, để tránh lãng phí, tại những lễ hội hiện nay, bà con Gia Rai chỉ dùng con gà, heo để hiến tế và vẫn dựng cây nêu đúng với bản sắc truyền thống. Việc dựng nêu không chỉ là nghi thức bắt buộc mà còn là dịp để các nghệ nhân lớn tuổi truyền dạy, giáo dục lớp trẻ biết đến và gìn giữ bản sắc văn hóa truyền thống.
Là một trong hai DTTS rất ít người trên địa bàn, bà con người Rơ Măm ở làng Le (xã Mô Rai, huyện Sa Thầy) cây nêu truyền thống là vật thiêng không thể thiếu trong đời sống. Cây nêu của người Rơ Măm thường thấp (từ 5- 9m), được trang trí rực rỡ, lộng lẫy để thể hiện lòng thành kính đến thần linh, cầu mong mùa màng tươi tốt, dân làng nhiều sức khỏe, bình an.
Điểm nhấn cây nêu của người Rơ Măm là phần gốc với chiếc khung vững chắc được tạo thành từ các cột gỗ để giữ cây nêu ở trung tâm. Trong đó, thường có 4 cây gỗ cao trên 2m dùng làm cọc, được gắn kết bởi bộ khung gỗ đục đẽo, chạm trổ cầu kỳ, bắt mắt. Cả khung và cọc nêu đều được tô vẽ bằng màu đỏ, đen hay vàng, trắng, xanh cho thêm phần nổi bật, đẹp mắt.
Già làng A Reng ở làng Le (xã Mô Rai) cho biết: Cây nêu chính là tâm huyết và niềm tự hào của cả cộng đồng. Do đó, việc làm và dựng cây nêu đều chọn những người có uy tín, tài năng, thanh niên trai tráng có sức khỏe, đạo đức, lối sống tốt để làm. Những người đàn ông lớn tuổi, có uy tín ở làng chịu trách nhiệm kiểm tra lần cuối các vật dụng trang trí và thực hiện buộc chúng cho thật đều, thật đẹp vào cây nêu. Qua việc làm nêu sẽ giúp bà con thêm đoàn kết, gắn bó, giáo dục con cháu trong gia đình.
|
Ngoài các DTTS bản địa, trên địa bàn tỉnh, một số DTTS khác từ phía Bắc di cư vào như Thái, Mường… còn có phong tục dựng cây bông tương tự như cây nêu trong các dịp lễ hội, sinh hoạt cộng đồng. Cây bông được xem là linh hồn, trung tâm của lễ hội, là biểu tượng của vũ trụ bao la, thiên nhiên kỳ vĩ, hội tụ đầy đủ vạn vật mà tạo hóa đã ban tặng cho con người. Qua đó, bà con cầu mong mưa thuận gió hòa, cầu thần linh che chở, cầu thần phù hộ cho mọi người đều bình an, khỏe mạnh.
Anh Hà Văn Tình (dân tộc Thái, ở thôn 4, xã Ia Đal, huyện Ia H’Drai) cho biết: Cây bông là vật thiêng để thầy cúng gửi lời cầu nguyện đến thần linh, tổ tiên để được che chở, phù hộ. Ngoài ra đây còn là vật trang trí cho phần hội được tổ chức tại các lễ hội với nhiều trò chơi, hát múa diễn ra sôi nổi. Cây bông được làm nhiều tầng với các loại hoa xinh xinh, bông hoa tươi đẹp, để tỏ lòng biết ơn trời đất, thần hoàng, các vị thần linh đã cho mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu, mọi người mạnh khỏe, bản làng yên vui. Điều này còn giúp con cháu trong làng ý thức hơn để giữ gìn bản sắc truyền thống cha ông.
Có thể thấy, những giá trị văn hóa đặc trưng của cây nêu luôn được cộng đồng các DTTS ra sức gìn giữ và phát huy. Qua đó, góp phần bảo tồn sự đa dạng văn hóa của các dân tộc, góp phần phát triển du lịch, kinh tế - xã hội trên địa bàn.
Hoàng Thanh
 trong một nghi thức tái hiện lễ hội truyền thống.jpg )
